معاهدات مالیاتی در حقوق بینالملل
(بخش ششم)
دکتر جلال الدین شیرژیان
وکیل پایه یک دادگستری
عضو مرکز وکلای قوه قضائیه
فزایش چشمگیر تجارت و سرمایهگذاری بینالمللی در سالهای گذشته پیامدهای مهمی را برای «مالیات بینالملل» international taxation در بر داشته است. بیشتر توجهات معطوف به تطبیق اصول اساسی مالیات با شرایط اقتصادی جدید بوده است. از آنجایی که جنبههای دادرسی مالیاتی بینالمللی نیز به همان اندازه مهم هستند، از این رو با افزایش تعداد معاملات بینالمللی، تعداد اختلافات احتمالی مالیاتی که چندین کشور را درگیر میکند نیز افزایش مییابد. روشهای حل اختلاف مالیاتی موجود که تحت عنوان «آئین توافق متقابل»(MAP( Mutual Agreement Procedure در کنوانسیونهای نمونه توسعه یافته و در معاهدات دوجانبه گنجانده شده است، به طور کلی به طور موثر عمل کرده، اما به طور فزایندهای تحت فشار قرار داشته است. هم حجم پروندهها و هم پیچیدگی پروندههایی که «آئین توافق متقابل MAP باید با آنها برخورد کند به شدت افزایش یافته است. مطمئناً این تحولات در آینده ادامه خواهد داشت و بنابراین زمان آن است که روند «حل و فصل اختلافات مالیاتی بینالمللی» resolving international tax disputes
مورد توجه و بررسی قرار گیرد. در این راستا OECD در سال ۲۰۰۴ کتابچهای در ۵۴ صفحه با عنوان
Improving the Process for Resolving International Tax Disputes منتشر نموده که در ادامه از این منبع، بخشهای مرتبط با موضوع این مقاله آورده میشود.
۱۰- حل و فصل اختلافات بینالمللی مالیاتی
حل و فصل مؤثر اختلاف توسط «مقامات صلاحیتدار» (competent authorities (CAs) به موجب رویههای
معاهده مالیاتی موجود، جنبه مهمی از «تعهد حقوق بینالملل» international law obligation مبنی بر «اجرای» implementation یک معاهده مالیاتی با «حسن نیت» good faith به عنوان یک کل است. به طور خاص، فرآیند MAP مستلزم آن است که «مقامات صلاحیتدار» Cas «باید تلاش کنند» shall endeavor تا موارد اختلاف را به «شیوهای رضایت بخش» satisfactory manner حل و فصل نمایند.
برای اجرای کامل این تعهد، باید تمام تلاش خود را برای دستیابی به یک «راه حل رضایت بخش» برای مسائل مرتبط انجام هند. با این وجود، در حالی که رویههای موجود عموماً قادر به حل و فصل «اختلافات حل نشده» outstanding disputes نشده اند، همچنان شرایطی وجود دارد که در آن موارد نمیتوان به طور «رضایتبخش» satisfactorily به نتیجه نهایی رسید. بنا به دلایلی، این احتمال وجود دارد که فراوانی این نوع پروندهها افزایش یابد. علاوه بر این، رایزنیهای انجام شده نشان میدهد که کسب و کارها نگرانیهای زیادی در مورد اثربخشی «آئین توافق متقابل» MAP دارند و بنابراین تمایلی به استفاده از آن برای حل و فصل اختلافات ندارند. زیرا در مواردی منجر به «مالیات مضاعف حلنشده» unresolved double taxation یا راهحلهای یکجانبه «کمتر رضایتبخش» less satisfactory میشود.
حصول اطمینان از اینکه «اختلافات مالیاتی برون مرزی» cross border tax disputes به طور رضایت بخش حل و فصل میشوند نیز با توجه به تحولات در سایر زمینههای قانون بسیار مهم است. همانطور که موانع غیر مالیاتی «تجارت» trade و «سرمایه گذاری» investment حذف میشوند، مسائل مالیاتی اهمیت بیشتری پیدا میکنند. روشهای حل اختلافی که در حال حاضر در زمینه تجارت در حال اجرا است، منجر به یک نتیجه نهایی و الزام آور برای اختلافات تجاری میشود و بدون شک فشار برای گسترش دامنه آن روشها به مسائل مالیاتی وجود خواهد داشت. تأثیر «اختلافات مالیاتی حلنشده» unresolved tax disputes بر تجارت و سرمایهگذاری غیرقابل انکار است و هرگونه ضعف در مکانیسم حل اختلافات مالیاتی بر مبنای معاهده، باعث گسترش مکانیسمهای مرتبط با تجارت میشود.
علاوه بر این، ارائه یک مکانیسم حل اختلاف موثر برای اختلافات مالیاتی با رویکرد اصلی OECD، به آن مرجع مرتبط است زیرا OECD یک سازمان با اجماع آراء است و معمولاً «حقوق سخت» hard law تولید نمیکند، بلکه «اصول» principles و «دستورالعملها» guidelines را ایجاد میکند. کار به این روش، اجتناب ناپذیر است که «تفسیر» interpretation و «کاربرد» application متفاوت ایجاد شود. بنابراین، مسئولیت مهم سازمان است که تمام تلاش خود را برای اطمینان از وجود یک «مکانیسم دادرسی کارآمد» well-functioning procedural mechanism برای رسیدگی به این اختلافات در صورت بروز آنها انجام دهد. این امر نه تنها در روابط بین کشورهای عضو
OECD صادق است، بلکه در روابط بین «کشورهای عضو» Member countries و «اقتصادهای غیر OECD» Non-OECD Economies نیز صادق است.
هم بخش خصوصی و هم دولتهای درگیر سهم مهمی در بهبود «تکنیکهای حل اختلاف»
dispute resolution techniques دارند. از نقطه نظر بخش خصوصی، احتمال اختلافات حل نشده در موضوعاتی که توسط معاهدات مالیاتی اداره میشوند، میتواند الگوهای تجارت و سرمایهگذاری را مخدوش کند و منجر به افزایش هزینههای «اداری» administrative و »رعایت مقررات» compliance شود. به طور مشابه، زمانی که «اختلافات مالیاتی حل نشده» unresolved tax disputes مانع «مدیریت مؤثر مالیاتی» effective tax administration شوند، همه دولتهای متعاهد متضرر میشوند.
در پرتو این ملاحظات، موسسه CFA (انجمن جهانی متخصصان سرمایهگذاری) «یک گروه کاری مشترک»
joint working group ایجاد کرد تا کار را برای بهبود حل و فصل اختلافات پیش ببرد. این کارگروه در این زمینه، اطلاعاتی را از کشورهای عضو درخواست کرد و رایزنیهایی با «بخش خصوصی» private sector انجام داد و این پروژه را در چارچوب «مجمع جهانی مالیات»
Global Forum on Taxation.در نظر گرفته است.
نقطه شروع برای کارگروه، بررسی دقیق فرآیند MAP موجود بود. واضح است که روند « آئین توافق متقابل» MAP همچنان مکانیزم اساسی برای حل و فصل اختلافات مالیاتی بین المللی خواهد بود. فرآیند MAP موجود روشی به طور کلی مؤثر و کارآمد برای مقابله با این مسائل است که ادامه خواهد یافت. با این حال، یکی از نتایج اصلی مشاوره با کسب وکارها این بود که آنان این تصور را داشتند که MAP یک «جعبه سیاه» black box است که اختلاف مالیاتدهنده در آن ناپدید میشود و یا هرگز راهحلی برای آن پیدا نمیشود، یا راهحلی مدتها پس از رویداد پدیدار میشود یا مبنایی که منتهی به آن راه حل شده، برای مؤدی توضیح داده نمیشود یا اساسا مبنای آن روشن و واضح نیست. بر این اساس، کارگروه فوق تعدادی از زمینهها را که میتوان روشهای موجود را بهبود بخشید، شناسایی نمود و به دنبال ایجاد شرایطی بود که بتوان در آنها موانع استفاده از MAP را حذف کرد. بعلاوه، همچنان این موضوع وجود داشت که روشهای موجود تضمین نمیکنند که در همه موارد بتوان به حل و فصل نهایی اختلافات مالیاتی بینالمللی دست یافت. بنابراین طیفی از تکنیکهای حل اختلاف تکمیلی (SDR) را با جزئیات آن در نظر گرفته شد تا بتوان به این اطمینان دست یافت که «اختلافات مالیاتی بینالمللی» international tax disputes به نتیجه رضایتبخش خواهند رسید.
۱۰-۱- ارتقاء اثربخشی فرایند «توافق متقابل»
Improving the effectiveness of the “mutual agreement” process
هم «دولتها» و هم «مالیاتدهندگان» taxpayers علاقهمند هستند تا دسترسی مالیات دهندگان به MAP تسهیل شود، موقعیت و وضعیت مالیات دهندگان درک شده و از اینکه با مالیات دهندگان مطابق معاهده رفتار میشود، اطمینان حاصل کنند. مواد زیر تعدادی گام را در نظر میگیرد که میتواند دسترسی مالیات دهندگان به MAP و تشویق مالیات دهندگان به استفاده از MAP برای حل اختلافات مالیاتی برون مرزی را بهبود بخشد.
کشورها دستورالعملهایی را که در حال حاضر در مورد قواعد و رویههای داخلی برای MAP منتشر شده را بررسی میکنند تا اطمینان حاصل کنند که معیارهای شفافیت مندرج در این یادداشتعا برآورده میشود. چنین راهنماییهایی شامل وضعیت کشور در مورد مسائل «اجرایی» operational و «فنی» technical میشود. به کشورهایی که هنوز چنین دستورالعملی را منتشر نکردهاند، اکیداً توصیه میشود که این کار را در اسرع وقت انجام دهند.
۱۰-۱-۱- پروفایل آئین توافق متقابل کشوری:
به عنوان یکی از ابزارها برای بهبود «شفافیت فرآیند» transparency of the process، نمایههای کشور در خصوص آئین توافق متقابل (نمایههای کشورCountry Profiles) ارسال شده توسط کشورهای OECD است که در وب سایت OECD قرار داده شده است. کار بر روی انتشار نمایههای کشور باید ادامه یابد تا پوشش کشورها گسترش یابد و همچنین نمایهها باید به روز نگه داشته شوند و توسعه داده شوند تا تحولات آینده در کار را منعکس کنند. مضافا آن که یک کتابچه راهنمای نقشه به عنوان مکمل بحث در کامنتری تهیه و منتشر شود.
کتابچه راهنمای آئین توافق متقابل هم برای ادارات مالیاتی و هم برای مالیات دهندگان تهیه میشود. البته بدیهی است که مواضع اتخاذ شده در دستورالعمل برای کشورهای عضو الزام آور نخواهد بود، اما منعکس کننده تجزیه و تحلیل انجام شده در ارتباط با موضوع خاص است.
مکانیسم کلیدی دیگری که برای افزایش توسعه پیشنهاد شده، نوعی تحلیل و انتشار مداوم پیشرفت در موارد MAP در کشورهای عضو OECD است. به عنوان مثال ارائه ی دادههای آماری مشخص، که مسلما چنین تحلیلی بسیار حساس خواهد بود و ایجاد استانداردها و معیارهای یکسان با توجه به چنین تحلیلی مهم است. ارائه تصویری واضح و دقیق از وضعیت پرونده ها، دلایل تاخیر ظاهری و سایر اطلاعات مرتبط برای چنین کتابچهای مفید خواهد بود. این امر شفافیت فرآیند توافق را بهبود میبخشد و به برخی رویکردها برای عدم تمایل کنشگران تجارت به استفاده از MAP کمک میکند.
۱۰-۱-۲- بهبود فرآیند تصمیمگیری
MAP: Improving the MAP decision-making process
الف – بررسی سطح بالاتر پروندههای متوقف شده:
Higher level review of stalled cases
همانطور که در بالا مورد بحث قرار گرفت، «مدیریت داخلی پرونده» internal management of the case یک «عامل حیاتی» crucial factor برای بهبود فرآیند تصمیمگیری است. «مدیریت خوب و مؤثر» Good and effective management مقامات صلاحیتدار CA را قادر میسازد تا «موارد مشکل ساز» problematic cases را در مراحل اولیه «شناسایی» identify کند و سپس تلاشهای خود را برای حل آنها متمرکز کند. یکی از «رویکردهایی اثبات شده» approaches proven که توسط برخی از دولتها بکار گرفته شده، مشارکت دادن یک مقام اداری با رتبه بالاتر در روند بررسی چنین مواردی است.
این رویکرد به صورت دوجانبه، به احتمال زیاد همراه با اتخاذ یک چارچوب زمانی مورد توافق دوجانبه توسعه خواهد یافت. در این شرایط، دو کشور توافق خواهند کرد که اگر پروندهای در چارچوب زمانی مورد توافق حل نشود، مقامات ارشد پرونده را بررسی کنند تا اطمینان حاصل شود که تمام اقدامات مناسب برای حل پرونده انجام شده است. چنین ترتیبی همچنین میتواند به عنوان یکی از «مکانیسمهای پشتیبان» back up echanisms برای تکمیل MAP در نظر گرفته شود، زیرا به طور مؤثر مسائلی را که در «دوره معمولی» ordinary course توافق منقابل یا در »چارچوب زمانی معمول» general time frame قابل حل نیستند، را حل میکند.
ب- تصمیمات مورد به مورد:
Case-by-case decisions
ممکن است زمانی که مقامات صلاحیتدار CA رویکردی را که باید برای دستیابی به توافق اتخاذ کنند را مد نظر قرار دهند، «تنش» tension ایجاد شود. برخی از «مالیات دهندگان» taxpayers ترجیح میدهند که مقامات صلاحیتدار CA «رویکردی عمل گرایانه» pragmatic approach برای حل و فصل سریع پروندهها اتخاذ کنند، در حالی که برخی دیگر انتظار دارند که مقاملت ذیصلاح CA به یک پاسخ اصولی و قانونی درست برسند که احتمالاً بتواند به عنوان سابقهای برای «سالهای آینده» future years و یا سایر مالیات دهندگان در «همان وضعیت» same situation یا «مشابه» similar آن مورد استفاده قرار گیرد.
همانطور که بند ۲۷ کامنتری ماده ۲۵ اشاره میکند، مقامات صلاحیتدارCA ممکن است «ملاحظات انصاف» considerations of equity را به منظور جلب «رضایت مالیات دهندگان» taxpayer satisfaction در مواردی که اجرای دقیق «قوانین داخلی» domestic laws و «مقررات کنوانسیون» provisions of the Convention مانع از هرگونه توافق بین آنها میشود، در نظر بگیرند. به عنوان مثال، در مواردی که معاهده «راهنمایی کمی» little in the way of guidance ارائه میکند، دستیابی به یک «تصمیم اصولی» principled decision دشوار خواهد بود و بنابراین مقامات صلاحیتدار CA
ممکن است مجبور شوند به «یک راهحل عملی»
a pragmatic solution متوسل شوند.
مقامات ذیصلاح CA ممکن است وسوسه شوند که به رویکردهای «بده بستان» tradeoffs یا «راه حل کلی» broad brush بدون جزئیات متوسل شود، زمانی که مجبور هستند تعداد زیادی از پروندهها را به سرعت حل کنند، یا در جایی که فاقد دانش تخصصی برای بررسی ماهیت پرونده هستند یا زمانی که تحت فشار هستند تا در مورد پروندههایی که در مدت طولانی حل نشده ماندهاند به نتیجه برسند. پس از آن، مقامات صلاحیتدارCA به سادگی با ایجاد تعادل بین حقوق مالیاتی کلی هر دو کشور، بدون اختصاص زمان و منابع لازم برای انجام تجزیه و تحلیل، مقایسه، یا بررسی تراکنشها در موارد فردی، موارد را حل و فصل میکنند. کشورهای عضو OECD به شدت با این رویکردها مخالف هستند، زیرا چنین روندی اهداف MAP را برآورده نمیکنند. همچنین، اتخاذ چنین
شیوههایی «نتیجه معکوس» counter-productive دارد، زیرا در درازمدت باعث ایجاد بیاعتمادی در بین مقامات ذیصلاح CA سایر کشورها میشود و باعث میشود که مالیات دهندگان »اعتماد» confidence خود را نسبت به MAP از دست بدهند.
برای کاهش این ترسهای بالقوه، «شفافتر» more transparent کردن MAP برای مالیات دهندگان مهم است، از طریق ارائه «اطلاعات کافی»
adequate information در مورد فرآیند جاری و در حال انجام. با «فرصتهایی برای مشارکت»
opportunities to contribute در روند انجام کار به مالیات دهندگان انجام پذیرد. راه دیگر برای پاسخگویی به نگرانیهای مالیات دهندگان از این دست این است که نه تنها نتیجه مذاکرات، بلکه رویکردهای اتخاذ شده برای دستیابی به آن نتیجه را نیز برای مؤدی افشا کند تا مؤدی از رسیدن به نتیجه اصولی رضایت داشته باشد. به «شیوهای منصفانه و عینی»
fair and objective manner این همچنین در مواردی که با «رضایت مالیات دهندگان»
consent of the taxpayer و مقامات صلاحیتدارCA، نتایج MAP در سالهای آینده اعمال خواهد شد، در صورتی که حقایق یکسان یا مشابه باقی بمانند، ضروری خواهد بود.
بدین ترتیب کشورها باید «ساختار» structure فرآیند تصمیم گیری توافق متقابل MAP خود را با توجه به تحلیل فوق «بازنگری» review کنند و اقدامات لازم را برای پاسخگویی به موضوعات مطرح شده انجام دهند. به ویژه باید بر این نکته تاکید شود که پروندهها بر اساس ماهیت هر قضیه و به روش «اصولی» principled، «عینی» objective و «عادلانه» fair تصمیم گیری شود.
به هر حال حتی اگر چنین راهحلهای جزئی در برخی موقعیتها موجه باشد، مراقبت لازم است تا اطمینان حاصل شود که مقامات ذیصلاح CA همچنان از همان ابتدا تلاش میکنند تا مسائل را در همه موارد به طور کامل حل کنند. همچنین اعطای کمک نسبی نباید در شرایط مناسب مانع از اعطای کمک کامل در مرحله بعدی در فرآیند توافق متقابل MAP SDR شود. در چنین شرایطی، شفافتر کردن فرآیند برای مالیاتدهنده اهمیت ویژهای دارد، به طوری که مالیاتدهنده بتوانند بر ادعای مقامات صلاحیتدار CA تکیه کند که راهحل جزئی نتیجه «بهترین تلاشها» best efforts مقامات ذیصلاح CAبرای دستیابی به تنها «راه حل واقع بینانه موجود» realistic solution available
در شرایط یک «دوره زمانی معقول»
reasonable period of time میباشد.
در این ماده مربوط یه «آئین توافق متقابل» MAP هیچ محدودیت زمانی در مورد زمان اجرای MAP توافق شده وجود ندارد، که به مقامات مالیاتی در این زمینه «اختیار قابل توجهی» considerable discretion میدهد. با این حال، چنین اختیاری «نامحدود» unlimited نیست و در موارد شدید زمانی فرا میرسد که تأخیر آنقدر «شدید» extreme و «غیرقابل توجیه» unwarranted است که «تعهد به اجرای» obligation to implement با «حسن نیت» good faith منطبق بر «تعهدات کنوانسیون» obligations of the Convention با شکست مواجه میشود. این خصوصاً زمانی است که مؤدی باید مالیات مورد اختلاف را پیش از ارجاع به آئین توافق متقابل MAP بپردازد تا MAP فقط با بازپرداخت بخشی یا تمام مالیات پرداخت شده قابل اجرا شود. انتظار میرود که اگر یکی ازمقامات ذیصلاح CA در اجرای یک توافق متقابل با مشکل مواجه شود، این وضعیت باید به محض بروز مشکل به مالیات دهندگان و مقامات دیگر CA اطلاع داده شود. این ممکن است به این معنی باشد که مذاکرات MAP در هیچ موردی انجام نخواهد شد، اگر از همان ابتدا آشکار شود که اساسا یکی از کشورها قادر به اجرای «توافقات متقابل» mutual agreement آینده نخواهند بود.
کشورها باید «رویه های» procedures خود را برای اجرای موافقتنامه MAP با توجه به تحلیل فوق بازنگری کنند و اقدامات لازم را برای پاسخگویی به موضوعات مطرح شده انجام دهند. به ویژه، آنها تشویق میشوند تا یک چارچوب زمانی ایجاد کنند که از «اجرای کامل توافق» full implementation of the agreement، از جمله «بازپرداخت مالیات پرداخت شده» refund of tax paid اطمینان حاصل کنند.
۱۰-۲- تکنیکهای تکمیلی حل اختلاف:
Supplementary Dispute Resolution Techniques
به طور کلی فرآیند MAP موجود، روشی مؤثر برای حل و فصل اختلافات مالیاتی بینالمللی ارائه میکند، اگرچه همانطور که در مطالب بالا بحث شد، تعدادی اصلاحات باید انجام شود. با این حال، حتی زمانی که اصلاحات مورد بحث انجام شود، باز هم مواردی وجود خواهد داشت که در آن MAP قادر به رسیدن به نتیجه رضایتبخش نیست. این موارد معمولاً زمانی به وجود میآیند که کشورهای درگیر، نتوانند در مورد «تفسیر» interpretation یا «اعمال»
application صحیح معاهده در یک «موقعیت خاص» particular situation به توافق برسند. از آنجایی که فرآیند MAP به شکلی که در حال حاضر ساختار یافته است، مستلزم توافق کامل کشورها نیست، بلکه تنها به این نیاز دارد که آنها
«تلاش کنند تا به توافق برسند»، endeavor to agree
نتیجه میتواند «مالیات تخفیف نیافته
« unrelieved double taxation یا «مالیات ناهماهنگ با کنوانسیون» taxation not in accordance with the Convention در مواردی باشد که مقامات صلاحیتدار قادر به رسیدن به توافق کامل نیستند، اما باید به با هم توافق کنند.
این واقعیت که MAP فعلی نیازی به حل و فصل نهایی موارد ندارد، هم توسط نمایندگان بخش خصوصی و هم نمایندگان کارگروه مربوطه به عنوان یکی از موانع اصلی برای تضمین یک MAP موثر اشاره شده است. این امر باعث میشود مالیات دهندگان در تعهد مقامات صلاحیتدار برای ورود به چنین فرایندی « تردید» hesitate کنند و به همین ترتیب هیچ انگیزهای برای مقامات صلاحیتدار برای انجام تمام اقدامات لازم برای اطمینان از حل مسائل مربوطه ایجاد نمیکند.
بنابراین، فرآیند MAP را میتوان با تکمیل آن با تکنیکهای حل اختلاف اضافی بهبود بخشید که میتوانند اطمینان حاصل نمایند که اختلافات مالیاتی بینالمللی تا حد امکان به شیوهای نهایی، عینی و اصولی هم برای کشورها و هم برای مالیات دهندگان مربوطه حل و فصل میشود. کاهش تعداد اختلافات مالیاتی برون مرزی حل نشده از این طریق به وضوح یکی از اهداف مهم کار OECD است.
این تکنیکهای اضافی میتوانند خود فرآیند MAP را حتی در مواردی که توسل به تکنیکها ضروری نیست مؤثرتر کنند. وجود این تکنیکها میتواند استفاده بیشتر از فرآیند MAP را تشویق کند، زیرا هم دولتها و هم مالیات دهندگان در ابتدا میدانند که زمان و تلاش صرف شده برای فرآیند MAP احتمالاً نتیجه رضایتبخشی خواهد داشت. علاوه بر این، دولتها انگیزهای خواهند داشت تا اطمینان حاصل کنند که فرآیند MAP به طور کارآمد انجام میشود تا از ضرورت رویههای تکمیلی بعدی اجتناب شود. علاوه بر این، معرفی «تکنیکهای تکمیلی حل اختلاف»
supplementary dispute resolution mechanisms احتمال افزایش هزینه، زمان اضافی و صدور آراء متعارض در رسیدگیهای قضایی داخلی را کاهش میدهد.