حبس را به وجود آورده و یا اجرای عدالت واقعی مسبب آن بوده است؟ آیا جامعه به درک و ظرفیت لازم در اجرای این جایگزینی رسیده است؟ می‌توانیم نگاهمان را به مجازات مجرمان تغییر دهیم؟ مجرمی که با زندان رفتن به سزای عملش نرسد، جامعه را در مقوله عدالت دچار تردید می‌کند؟ مجرمان با اجرای نهاد جایگزین حبس، باز هم دست به جرم و جنایت خواهند زد؟ جامعه در قبال مجرمان چه مسئولیتی دارد؟ در جامعه‌ی توسعه‌یافته، زندان جایی دارد؟ نقش جامعه در خالی بودن زندان‌ها چیست؟ مردم چگونه می‌توانند به جایگزینی مجازات به جای زندان کمک کنند؟ این پرسش‌ها ما را به این مهم رساند که مجازات‌های جایگزین حبس را از دیدگاه‌های گوناگون مورد بررسی قرار دهیم. این بررسی در ادامه، پیش روی قرار گرفته است.
برخی مجرمان با برخی تخلفات که قانونگذار درنظر گرفته است، می‌توانند به جای رفتن به زندان، موارد درنظر گرفته شده را بگذرانند. این تمام نکته‌ای است که از سال ۱۳۹۲ باعث شد از شلوغی زندان‌ها کم شود و بسیاری از گرفتاری‌هایی که برای زندانیان و خانواده آنها درست می‌شد، کم شده و یا از بین برود.
دکتر عباس کرمی پورسیار، دادیار دادسرای عمومی و انقلاب شهرستان پاکدشت، در این‌باره می‌گوید: «مقرره‌ی قانونی مجازات‌های جایگزین حبس، فصل نهم قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ است. در ابتدای مطرح شدن مجازات‌های جایگزین حبس، اختلاف نظراتی بین حقوق‌دانان سنتی که بیشتر تحصیلات حوزوی داشتند و حقوق‌دانانی که تحصیلات آکادمیک و دانشگاهی داشتند، وجود داشت. خوشبختانه با رهنمودهای مقام معظم رهبری این اختلافات حل شد و حوزویها هم با پذیرش مجازات جایگزین حبس موافقت کردند. در دهه‌ی هفتاد نیز اقداماتی درباره این قانون با تصویب لایحه‌ای از سوی مجلس صورت گرفت که به صورت لایحه باقی ماند. تا این که در سال ۱۳۹۲ سرانجام قانونگذار مجازات‌های جایگزین حبس را در نظر گرفت. در این هفت هشت سالی که این مجازات‌ها به اجرا درآمده است، رفته رفته با پذیرش بیشتری از سوی قضات کشور رو به رو بوده است.»
زندان نرفتن مجرم، به راستی مشکلات جامعه را کم می‌کند؟ دکتر مجید ابهری رفتارشناس و آسیب‌شناس اجتماعی در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «از نگاه رفتارشناسی، بزهکاران به دو گروه تقسیم می‌شوند. گروه نخست، کسانی هستند که به هر دلیل از نظر تربیتی، اجتماعی و فرهنگی، به تکرار جرم عادت کرده و متاسفانه به محض خروج از زندان دوباره دست به ارتکاب بزهکاری می‌زنند. این گروه باید از جامعه جدا شده و تحت روان‌درمانی و تربیت‌های رفتاری قرار بگیرند. چرا که زندان برای آنان تبدیل به هتل گشته و اصلا زشتی و ترس از زندان برای‌شان وجود ندارد. گروه دوم افرادی هستند که بر اساس اشتباه، تصادف و یا فریب و دلایلی از این قبیل، دست به ارتکاب جرم می‌زنند. آنان سابقه‌ای در این زمینه ندارند. برای این گروه از طرف رفتارشناسان و آسیب‌شناسان اجتماعی پیشنهاد مجازات‌های جایگزین می‌شود. چرا که زندان مکان مناسبی برای آنان نیست، به ویژه از نظر جایگاه اجتماعی، شخصیت و تحصیلات.»
کارشناسان معتقد هستند قرار گرفتن افراد در محیط زندان، می‌تواند مشکلات بیشتری را برای جامعه به وجود آورد. از این رو معتقد هستند تا جایی که امکان دارد باید از به زندان فرستادن مجرمان جلوگیری کرد. دکتر ابهری در ادامه توضیح می‌دهد: «در زندان عده‌ای با انرژی‌ها و توانمندی‌های مختلف جمع می‌شوند و در حقیقت به مبادله‌ی تجارب بزهکارانه می‌پردازند و زندان برای آنان تبدیل به دانشگاه بزهکاری می‌شود. بنابراین بسیاری از مجرمان در زندان، نه تنها اصلاح نمی‌گردند بلکه جرایم دیگر را نیز یاد می‌گیرند و به هنگام خروج دست به ارتکاب جرایم بزرگ‌تر می‌زنند. وقتی یک معلم یا کارمند و یا هر شخص دیگری که دارای جایگاه اجتماعی است، به هر دلیل مرتکب اشتباه شده و دست به ارتکاب جرمی زده، بودن او در زندان فقط از بین بردن زشتی این جایگاه است و در دفعات دیگر، دست به ارتکاب بزهکاری‌های دیگر می‌زند. متاسفانه بسیاری از بزهکاران جرایم بزرگ‌تر را در زندان یاد گرفته‌اند و همان‌طور که در اخبار و رسانه‌ها ملاحظه می‌کنید، فرد از درون زندان دست به کلاهبرداری یا ارتکاب جرایم دیگر می‌زند. افرادی هستند که بارها و بارها به زندان اعزام شده و بعد از خروج راه‌های قبلی را ادامه می‌دهند.»
این عضو هیئت علمی دانشگاه و نویسنده‌ی کتاب‌های «آسیب‌شناسی اجتماعی»، «تاثیر زندان بر زندانی و خانواده‌ی او» و «علل بزهکاری نوجوانان و جوانان» در این باره ادامه می‌دهد: « در مورد جوانان و نوجوانان کیفرهای جایگزین زندان از آن جهت مطرح می‌شوند و مهم محسوب می‌شوند، که به جای اعزام یک جوان به زندان او را وادار به یادگرفتن یک حرفه و یا تحصیل می‌نماید تا بتواند جایگاه مناسبی برای خود در جامعه فراهم کند.»
مجازات جایگزین حبس طبق ماده۶۴ قانون مجازات اسلامی، عبارت است از: دوره‌ی مراقبت، خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی، جزای نقدی روزانه و محرومیت از حقوق اجتماعی. تبدیل مجازات حبس به مجازات‌های جایگزین، در پاره‌ای از موارد الزامی و در پاره‌ای موارد اختیاری و در واقع بسته به نظر قاضی است. در جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی، قاضی نمی‌تواند حکم به جایگزین حبس صادر کند. قاضی در صورت صدور حکم به مجازات جایگزین حبس، میزان حبس اولیه را هم در حکم ذکر می‌کند، تا اگر اجرای مجازات جایگزین امکان‌پذیر نشود، یا محکوم‌علیه از دستورهای دادگاه تبعیت نکند، مجازات اصلی (حبس) اجرا گردد.
مشکلات مجرمان محبوس در زندان
مجازات زندانیان با حبس، تاریخی دیرینه دارد، در برخی منابع آمده است، در تاریخ کهن ایران نیز، زندان وجود داشته و بیشتر به منظور فراموشی افراد یا اشخاصی که باید به نوعی در یادها از بین می‌رفتند، مورد استفاده قرار می‌گرفته است. برای نمونه در کتاب «داراب‌نامه‌ی طرسوسی» نوشته‌ی ابوطاهرمحمدبن‌حسن‌بن‌علی‌بن موسی‌الطرسوسی از زندان به اشکال مختلف نام برده شده است. در داستان‌های مختلف این کتاب که با افسانه‌هایی از ایران کهن همراه است، چال یا زندان چندین بار مورد استفاده قرار گرفته است. اکنون این پرسش مطرح می‌شود که جایگزینی مجازات به جای گذراندن حبس موثر نیز خواهد بود؟
