
امروزه کمتر کسی است که چک و امور بانکی سر و کار نداشته باشد. بنابراین
آشنایی با قوانین و مقررات چک برای همه افراد ضروری و لازم است. در یک تعریف ساده، چک سندی است که بر طبق آن صاحب حساب بانکی باصدور چک میتواند خودش شخصا و یا با تحویل چک به فرد دیگر، از حساب بانکی خود پول برداشت کند. چک عمدهترین اسناد تجارتی معمول بوده و پس
از گسترش عملیات بانکی یکی از مهمترین وسائل دریافت و پرداخت وجه شناخته شده و پس از برات و سفته که تعهد پرداخت هستند چک جانشین پول نقد گردیده است. فی الواقع فوائد و اهمیت چک ناشی از امتیازاتی است که قانون تجارت یا قانون صدور چک به آن داده یا میدهد. فلسفه وجودی چک در حقیقت این بوده است که بهترین وسیله مبادله پول و یا انتقال وجه از فردی به فرد دیگر باشد. از نظر سیاست پولی و بانکی هر کشور، حجم چکهای درگردش و نیز پذیرش عام که مبتنی بر اطمینان و اعتماد به روابط پولی در جامعه است همیشه مورد توجه و مطالعه بوده و به همین جهت برای استحکام بخشیدن به مقبولیت آن،همیشه تلاشهای بسیاری از جانب دولتها به عمل آمده است.
متاسفانه در سالهای اخیر به دلایل مختلف به اعتباری که برای چک درنظر گرفته شده بود خدشه وارد شده و عملا کاربرد چک را از یک ابزار پرداخت کوتاهمدت تغییر داده است. در گذشته بهدلیل خلأهای موجود در سیستم بانکی و اعتباری کشور و نبود قوانین مشخص و شفاف، چک در یک وجه بهعنوان ابزار تامین مالی در کوتاهمدت مورد استفاده قرار میگرفت و در وجه دیگر نیز بهعنوان ابزار ضمانت و وثیقه مورد بهرهبرداری قرار گرفته بود. این درحالی است که براساس ماده ۳۱۰ قانون تجارت”چک سندی است که به موجب آن، صادرکننده مقدار یا کل وجهی را که پیش مخاطب چک دارد مسترد میکند.”به عبارت دیگر، چک مانند سفته وسیله معامله اعتباری نیست؛ اما در شرایط کنونی از این ابزار بهعنوان یک معامله اعتباری استفاده میشده است. این روند باعث شده بود که در برخی موارد افراد نتوانند جریان اعتباری خود را تنظیم و در نتیجه میزان چکهای برگشتی به مرور رشدکرده است. به همین دلیل است که رئیس کل بانک مرکزی فعال شدن سامانه صیاد را یکی از عوامل موثر در بازگشت اعتبار به چک عنوان کرده است. درحال حاضر سالانه بهطور متوسط بیش از ۱۲۰میلیون قطعه چک عادی در مبادلات روزانه مردم رد و بدل میشود که ارزش آن بیش از ۶۰۰ هزار میلیارد تومان است. براساس آخرین آمارها میزان چکهای برگشتی در تیر ماه بالغ بر ۵/ ۱ میلیون فقره بود که ارزش آن معادل ۱۳ هزار میلیارد تومان است. این موضوع به این معنا است که تقریبا از هر ۱۰ چک مبادلهشده در سیستم بانکی ۲ فقره از آن برگشت خورده است.
دسته چکهای صادره که به دسته چک صیادی معروف هستند، ارتباط متقاضی دسته چک با شعبه را به ارتباط متقاضی با یک سامانه تغییر میدهند. بنابراین با کنار رفتن شعبه و عوامل انسانی، فرآیند اعتبارسنجی، صدور و رصد استفاده از چک کاملا مکانیزه میشود.
سامانه صیاد در پایان شهریور ماه سال ۹۶ به عنوان سامانه صدور یکپارچه چک با هدف متمرکزسازی درخواستهای دسته چک، امکان اعتبارسنجی صاحبان حساب و امضا، جلوگیری از اختصاص دستهچک به افراد فاقد صلاحیت و بدسابقه و همچنین اختصاص شناسه منحصر به فرد به هر برگ چک، توسط بانک مرکزی، راهاندازی شد تا اصلاح رویه و روال صدور دسته چک، یکسانسازی مولفهها و خصیصههای محتوایی و امنیتی چک در شبکه بانکی اجرایی شود. از آن زمان به مرور بانکها به سامانه متصل شدند تا مشتریان نیز بتوانند همزمان دسته چکهای خود را تغییر داده و به دسته چکهای صیادی تبدیل کنند.
با راهاندازی این سیستم، بانک مرکزی موفق شد چکهای یکپارچه صادر کند و همچنین اطلاعات چک بهصورت آنلاین در دسترس متقاضیان قرار گیرد که امکان شناسایی و اعتبارسنجی را فراهم میکند. این سیستم سبب منحصر به فرد بودن چک و آنلاین بودن آن بدون در نظر گرفتن بانک صادرکننده میشود.
البته سیاستگذار با درنظر گرفتن کارکرد عرفی دستهچک در بازار کسبوکار گزینه نقدشوندگی را برای چکهای مدتدار حتی با موعدهای بلندمدت فعال نگه داشته است. در واقع نحوه وصول چکهایی که در قالب دستهچکهای کنونی (غیرصیادی) صادرشده، تغییر میکند. چکهای صادرشده در حالت فعلی فقط در بانک مرجع صدور دستهچک قابلوصول و نقدشوندگی است. سیاستگذار، پس از پایان دورهگذار ارائه خدمات مالی به این نوع چک در قالب روشهای دیگر را محدود کرده است تا فقط یک نوع چک صیادی در نظام بانکی گردش داشته باشد. به گفته مقامهای بانک مرکزی فاز کنونی، فاز اول سامانه صیاد است و پس از ساماندهی دسته چکها در مرحله بعد این روند برای چکهای رمزدار و چکهای مبادلهای بین بانکها نیز به اجرا در میآید.