ادغام زندانیانی که جرایم کوچک و سبکی مرتکب شده‌اند، با زندانیانی که جرایم بزرگ و سنگینی مرتکب شده‌اند، مشکل‌آفرین خواهد بود؟ جامعه از طبقه‌بندی زندانیان چه تاثیری خواهد برد؟ نقش مردم در رابطه با طبقه‌بندی زندانیان در زندان‌های کشور چیست؟ پاسخ پرسش‌های بالا در گزارشی که پیش رو دارید، بررسی خواهد شد. در این نوشته با هم به بررسی گفت‌و‌گوی کارشناسان و مردم، خواهیم پرداخت.
طبقه‌بندی زندانیان، یکی از تدابیری است که به گفته‌ی کارشناسان، جامعه‌ی بهتری برای ما می‌سازد. این را در لا به لای اخبار و تحقیقاتی که در این باره صورت گرفته است می‌توان دریافت. اما پرسشی که در این جا مطرح می‌شود این است که نقش قاضی که مجرم با حکم او راهی زندان می‌شود، مختار است تعیین کند که مجرم در کدام بخش از طبقه‌بندی زندانیان قرار بگیرد؟
دکتر میثم حسین‌پور، قاضی دادسرای عمومی انقلاب تهران در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «قاضی چنین اختیاری ندارد. از وظایف قاضی نیست که تعیین کند که مجرم در کدام دسته‌بندی زندانیان قرار بگیرد. ممکن است رای قاضی که امروز صادر می‌شود، تا دو سال دیگر هم به مرحله‌ی اجرا درنیاید، در این مدت ممکن است تغییرات زیادی مانند تغییر در نحوه زندگی و شخصیت فرد مجرم حادث شده باشد. این تغییرات ممکن است با جایگاهی که قاضی در زمان صدور رای مد نظر قرار داده است، هم‌خوانی نداشته باشد.»
نقش حکم قاضی در تفکیک
قاضی حسین‌پور دراین‌باره توضیح می‌دهد: «در صورتی که قاضی طبق تحقیقاتی که از سوی دادگاه صورت گرفته، تشخیص دهد که مجرم در دوران حبس خود بنا بر دلایلی، شرایط ویژه‌ای داشته باشد، در این صورت اختیار دارد که نحوه‌ی لحاظ کردن آن شرایط را در رای خود، تعیین کند. به طور مثال ممکن است قاضی در مرحله تحقیقات مقدماتی تشخیص دهد که برای حفظ ادله لازم است که مجرم در‌بندی قرار بگیرد که با برخی از افراد مورد نظر در ارتباط نباشد. در چنین مواردی قاضی می‌تواند در دستوری به زندان که صادر می‌کند، الزام در رعایت موارد لازم را ذکر کند.»
دکتر میثم حسین‌پور طیقه‌بندی زندانیان را بر اساس شخصیت یا نوع جرم و یا سن و سال مجرم برمی‌شمارد و در این‌باره توضیح می‌دهد: «طبقه‌بندی زندانیان بر اساس شخصیت یا نوع جرم و یا سن و سال مجرم است. زندانیان جرایم مالی و غیر مالی از یکدیگر جدا هستند. افراد کم‌سن و سال در‌بندی به نام جوانان هستند مرتکبین جرایم خشن متمایز از سایر محکومین و متهمین قرار می‌گیرند ولی این موضوع در بدو ورود زندانیان رعایت نمی‌شود.»
طبقه‌بندی زندانیان اگر در دادگاه صورت نمی‌گیرد پس در کجا رخ می‌دهد؟ هر زندانی در چه مرحله و در کجا از جایگاه خود در طبقه‌بندی زندانیان زندانی که قرار است در آن به سر ببرد، آگاه می‌شود؟ قاضی حسین‌پور با توضیحی درباره‌ی نحوه‌ی تشکیل پرونده در بدو ورود زندانی به زندان خاطرنشان می‌کند: «در سازمان زندان‌ها هنگام تشکیل هر پرونده در بدو ورود زندانی، شورای طبقه‌بندی متشکل از مسئولین زندان و دادیار ناظر بر زندان که نماینده‌ی دادستان است، اقدامات لازم را انجام می‌دهند. در بسیاری از موارد شورای طبقه‌بندی، به درستی عمل نمی‌کند یعنی خوب چیدمان نمی‌کند، برای همین زندان بیشتر از این که مکانی برای اصلاح باشد، به مدرسه‌ی جرم تبدیل شده است. متاسفانه ملاحظه می‌شود که داخل خود زندان هم شخص دست به ارتکاب جرم می‌زند. برای مثال بسیاری از تماس‌هایی که با شهروندان برای برنده شدن در مسابقه رادیویی صورت گرفته است، که کلاهبرداری‌های تلفنی بوده، از زندان و به وسیله‌ی زندانیان درون زندان‌ها انجام شده است. در صورتی که باید به این نکته که به کارکرد زندان مربوط می‌شود، اهمیت بیشتری داد. با این رویه، امروزه زندان کارکرد اصلی خودش را از دست داده، و به مدرسه‌ی جرم تبدیل شده است. با درنظر گرفتن این نکته و با طبقه‌بندی مناسب زندانیان، می‌توان تاثیر بیشتری بر اصلاح مجرمان داشت.»
قاضی دادسرای عمومی انقلاب در ادامه یادآور می‌شود: «لازم به ذکر است شورای طبقه‌بندی در اعطای مرخصی به زندانیان نیز نقش مهمی دارد و تایید یا رد درخواست مرخصی در این شورا انجام می‌شود.»
وی خاطرنشان می‌کند: «امیدوار هستیم شورای طبقه‌بندی با بررسی پرونده قضائی تک تک زندانیان بهترین تصمیم را برای آنان اخذ نماید تا در دوران محکومیت، نتیجه کار، اصلاح باشد.»
نوید توسعه‌یافتگی
جامعه‌ای که زندانیانش از یکدیگر تفکیک شده و این تفکیک همان‌طور که دکتر قاضی میثم حسین‌پور یادآور شد، بر اساس شخصیت یا نوع جرم و یا سن و سال مجرم صورت گرفت، چه پیامی برای ما دارد؟
دکتر امان‌الله قرایی جامعه‌شناس و روانشناس اجتماعی دراین‌باره می‌گوید: «طبقه‌بندی زندانیان در زندان‌ها تاثیر مثبت و مستقیم بر جامعه دارد. شخصا به عنوان یک جامعه‌شناس با این کار موافق هستم. »
نویسنده کتاب‌هایی همچون مبانی جامعه‌شناسی، جامعه‌شناسی آموزش و پرورش و مردم‌شناسی فرهنگی، ادامه می‌دهد: «زندانیان از نظر اجتماعی، فرهنگی و نوع جرمی که مرتکب شده‌اند که به خاطر آن به زندان رفته‌اند، با یکدیگر تفاوت دارند. به طور مثال شخصی که توان پرداخت مهریه همسرش را نداشته و به خاطر آن به زندان رفته است با شخصی که جرایم سنگینی مانند قاچاق مواد مخدر انجام داده است، متفاوت هستند. بدیهی است که همبند شدن آنان با یکدیگر نیز تناسب ندارد. بنابراین زندانیان باید بر اساس بسیاری موارد از جمله تناسب جرم و نوع جرمی که مرتکب شده‌اند و حتی نوع مجازاتی که برایشان درنظر گرفته شده است، تناسب داشته باشند و بر این اساس طبقه‌بندی شوند.»
دکتر قرایی خاطرنشان می‌کند: «متاسفانه تعداد زندانیان روز به روز بالاتر می‌رود. معمولا کشورهای توسعه‌یافته تلاش می‌کنند که زندان‌زدایی را در جوامع خود صورت دهند. به این معنی که به جای درنظر گرفتن حبس برای مجرمین، مجازات‌های دیگری در نظر گرفته می‌شود تا افراد کمتری راهی زندان‌ها شوند. یکی از دلایل مهم این نوع نگرش به مقوله جرم و مجازات، بدآموزی‌هایی است که برای زندانیان در زندان‌ها رخ می‌دهد. زندان دانشگاه جرم است و افراد با انجام کوچکترین جرایم چنانچه به این دانشگاه وارد شوند، تخلفات و جرایم بزرگتری را یاد خواهند گرفت.»
این عضو هیئت علمی دانشگاه ادامه می‌دهد: «با وجود این که زندان به محلی برای آموزش جرایم بالاتر تبدیل شده است، اما می‌توان با نحوه درست اجرای دوره‌ی حبس، بسیاری از تبعات زندانی شدن افراد را کم کرد. یکی از این تصمیمات درست، طبقه‌بندی زندانیان است که به اجرای صحیح نحوه‌ی حبس کمک بزرگی خواهد کرد. این اجرای صحیح به طور مستقیم بر جامعه موثر است.»
کدام کشورها در دنیا پیش از سایرین به طبقه‌بندی زندانیان خود پرداخته‌اند؟ دکتر قرایی در این‌باره می‌گوید: «به نظر می‌رسد، کشورهایی که زودتر به توسعه‌یافتگی رسیده‌اند، همچون کشورهای اروپای غربی، در زمینه‌ی طبقه‌بندی
