
شیدا آریایی پور*: یکی از مولفههای بسیار مهم در جوامع متعالی، حرکت و کرامت انسان است. جان، مال، آبرو، عقیده و رأی آدمی همه حرمت دارند و باید همواره این حریم پاس داشته شود. هیچ تفاوتی بین زن و مرد در حرمت و کرامت انسان نیست و در فرهنگ اسلامی، زن و مرد به عنوان مخلوقات خدا و مورد عنایت ویژه او هستند. یکی از مباحث مهم در نظام حقوقی اسلام آن است که از همان ابتدا زنان را دارای حقوق اقتصادی، سیاسی، خانوادگی، قضائی، عبادی شناخته است و با در نظر گرفتن مهریه، نفقه و غیره حقوق مادی و معنوی، زن را در نظام خانواده تامین ساخته است.
قوانین مربوط به خانواده به عنوان یکی از قدیمیترین و مهمترین گروههای اجتماعی در قوانین مختلف پراکنده بود و قانون خاصی در این مورد وضع نشده بود تا این که برای اولین بار در سال ۱۳۴۶ قانونی با عنوان قانون حمایت خانواده تصویب شد و به نهاد خانواده اختصاص پیدا کرد. سپس در سال ۱۳۵۳ قانون جدیدی جایگزین آن گردید که قانون قبلی را نسخ کرد و بعد از آن هم قانون ۱۳۸۶ بعد از تغییرات زیادی در سال ۱۳۹۱ تصویب شد. در این بین همانطور که اشاره شد، مهریه از جمله حقوق مالی زن محسوب میشود که در قانون جدید مادهای در ارتباط با آن تشکیل شده است که بحث کردن در مورد آن ضروری است. میبایست به مسئله مهریه نگاهی غیرجنسیتی داشت زیرا که در برخی از مواقع وجود مهریه موجب سو استفاده برخی از زنان میگردد، و در مواردی دیگر نبود مهریه فضایی برای اقدامات نادرست برخی از مردان ایجاد میکند. در کل عدم درک درست آن موجب سواستفاده سودجویان و لطمه به افراد دیگر میشود. در ادامه سعی در شناخت ماهیت مهریه و نگاه حقوقی به دور از تبعیض جنسیتی به این موضوع میباشد.
مهر کلمهای است عربی و در فارسی آن را کابین گویند، و لغات دیگر مترادف آن در عربی، صداق، نحله و اجر میباشد (محقق داماد، ۱۳۸۶: ۲۲۳). مهریه در لغت به معنای صداق زن است. به طور کلی، مهر عبارت است از مال یا چیزی که قائم به مال که معین باشد و از طرق متعارف زوج به زوجه هنگام عقد نکاح میدهد یا به نفع زوجه برذمه میگیرد.
عـلت اصلی تعبیه مـهریه در اسـلام مسائل اقتصادی مهریه نـیست؛ نـکته قابل توجهی که در اسلام در مهر زن قرار داده شده، روح وفلسفه آن است. از دیدگاه اسلام مـهر نـه اجرت است، چنانکه برخی پنداشته انـد، چـرا که هـر دو از لحـاظ جـنسی از هم متنعم می شوند(زمـخشری، ج ٢: ۲۵) و نه قیمت زن است؛ چرا که خرید و فروش در میان نیست؛ بلکه نوعی پیشکش، بخشش و هدیه مـرد بـه زن است که از یک سو نشانه صداقت مـرد در امـر ازدواج و اظـهار عـلاقه او بـه همسرش به حـساب مـی آید. و از سـوی دیگـر مـیتواند در موارد لازم پشتوانه زندگیش باشد (بهمن پوری، جعفرپور، ۱۳۹۶).
مهریه از لحاظ زمان پرداخت بر سه قسم است:
۱- مهر حال مهری که به طور کامل و فوری دریافت میشود که بـه نـوعی میتوان آن را عندالمطالبه نامید؛
۲- مهر مـوجل (مـدت دار): مهری است که زوج ظرف مدت معینی باید پرداخت نماید؛
۳- بخشی از مهریه حال و بخشی دیگر موجل قرار داده می شود. زن حق دارد تمام مهر را حال قرار داده، از همسرش مـطالبه نـماید. در این صورت زوجه شرعا و قـانونا حـق مطالبه پس از عقد را دارد و زوج ملزم به پرداخت مهریه است. هم چنین زوجه میتواند قبل از دریافت مهریه به طور کامل از تمکین یا تسلیم در برابر زوج و رابطه زناشویی خودداری نماید و تمکین نکند (موسوی خمینی، ١٣٧٩: ٢٩٩).
عـندالاستطاعه یعـنی زمانی که زن میتواند مهریه خودش را مطالبه کند و مرد را ملزم به پرداخت آن کند که استطاعت پرداخـت مـهریه را به عهده زوج ببیند، اگر توان پرداخت نداشته باشد، زن این حق را نخواهد داشت. اگـر مـهریه عـندالمطالبه باشد، مهریه حال است در این صورت: هنگامی که زوج مهریهاش را مطالبه کند زوج توانایی پرداخت آن را دارد و اصطلاحا «معسر» اسـت در این حالت بر زوج لازم است که دین خود را بپردازد و تأخیر انداختن آن جایز نیست (ابن ادریس، ١۴١٠هــ: ٣٣).
برای مهریه در ماده ٢٢ قانون حمایت خانواده ١٣٩١ سقفی مشخص گردید. البته لازم به ذکر است که میزان مهریه را محدود نکرده است و فـقط ضـمانت اجـرای مهریه مازاد بر ١١٠ سکه را کاهش داده است. با این توضیح تا ١١٠ سکه ضمانت اجرای مدنی و کیفری بـرای مهر مقرر شده است. ضمانت اجرای کیفری مهر مذکور آن است که اگر مـرد از پرداخت آن امتناع کند و دادخـواست اعـسار هم ندهد یا ادعای اعسار او رد شود، برابر ماده ٢ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، به تقاضای زن تا زمان تادیه، حبس می شود. اما نسبت به مازاد بر ١١٠ سکه ظاهرا ضمانت اجرای کـیفری وجود ندارد و زوجه فقط میتواند از طریق مدنی و با مراجعه به دادگاه و اثبات ملائت زوج حق خود را استیفا کند.
امروزه با توجه به افزایش شدید قیمت سکه، شاهد تعیین مهریههای سنگین که با ماهیت مفهوم آن و فسلفه ی وجودی آن متفاوت است. این مسئله تا جایی ادامه داشت که مجلس شورای اسلامی دست به کار شد. مجلس قانونی را به تصویب رساند که مهریه بالای ۵ سکه زندانی ندارد. حسن نوروزی سخنگوی کمیسیون قضائی مجلس شورای اسلامی اظهار کرد: اعضای کمیسیون قضائی معتقد هستند که زندان جای بزهکار است نه بدهکار از این رو بدهکار مهریه اگر توان پرداخت آن را ندارد نباید روانه زندان شود. در این میان، افراد زیادی معترض به این قانون شدند از جمله آن میتوان به اعتراض فعالان حقوق زنان اشاره کرد که خواستار تغییر در این قانون هستند.
حال به نظر میرسد با تعمق بیشتر، نظرسنجی و نمونه پژوهی روی این مسئله با رویکرد اسلامی میتوان به قانونی جامع دست یافت که تمام حقوق زوج و زوجه را در نظر بگیرد. امید است که زندگیهای زناشویی هیچگاه تحت مسائل مالی لطمه نبیند.
* حقوقدان
دکتر شیما نادری* :در قرآن کریم از هدیه به عنوان صداق یادآوری شدهاست که نشانه صدق و راستی است و مهریه، هدیه و پیشکشی است که از طرف مرد به همسرش در ابتدای زندگی دادهمیشود و نشانه صداقت و مهرورزی او به همراه در زندگیاش است.
مهریه برای ارج نهادن به مقام زن در اسلام تعیین شده و میزان آن نه تعیینکننده این موضوع است نه قوام و دوامدهنده زندگی. مهریه را هدیه نامیدند از این رو که دوستی را بین زن و شوهر افزایش دهد نه برعکس. پس محبت را میزانی نیست
مهریه منت نیست، محبت است
همانطور که بیان شد، خداوند متعال به طور صریح در آیه ۴ سوره نساء به مهریه اشاره فرمودند و شوهر را عهده دار پرداخت آن. مگر اینکه زن با میل و رغبت قبلی، مهریه یا بخشی از آن را ببخشد و مرد در ازای پرداخت مهریه هیچ منتی بر زن ندارد، زیرا حق او را اداکردهاست و نپرداختن مهریه ظلمی آشکار بیانشدهاست.
از آنجائیکه یکی از کثیفترین گناهان از زبان امام صادق(ع) ندادن مهریه عنوان شده، چه بسا بهتر آنست که مهریه تعینی با توافق زن و شوهر مدنظر قرارگیرد. زندگی شراکت است. شراکت از نقطه آغاز اگر با عشق باشد، مسئولیت پذیری را به همراه دارد. هریک سعی بر آن دارد به بهترین نحو، وظایف خود را به جا آورده و با انجام مسئولیتها، هدایت صحیح مسیر را به عهده بگیرد. پس جا دارد مهریه، مبلغی در “توان” زوج تعیین شود و “تنها” زوج تعهد به پرداخت نماید. این انتخاب، مانع هرگونه شانه خالی کردن از اولین مسئولیت پذیری، هرگونه وابستگی به خانواده، هرگونه بالابردن توقع خانوادهها، هرگونه نامهربانی، اختلاف و گروکشی خواهد بود. در پی آن مطمئنا هدف اصلی که آرامش زوجین است نصیب خانوادهها میگردد.
بنده به عنوان یک وکیل دادگستری که با این مسائل، کم و بیش سروکار داشتم و میدانم به عنوان یک زن در اجتماع، زنان از طلاق، بیشتر آسیب میبینند و نمیتوان انکار کرد که در جداییها، زنان متحمل خسارت بیشتری میشوند. اما تعیین مهریه بالا هم نمیتواند در جبران این خسارات، راهکاری کاربردی به نظر برسد. زندگی زناشویی تلاش دو طرفه است و ساختن آن به تنهایی معنا پیدا نمیکند.
در دیدگاه حقوقیون، تعهدات در یک قرارداد به هر دو طرف بار میشود و هرکدام از طرفین چنانچه به تعهدات تعیین شده عمل ننمایند، مسیر قرارداد تغییر میکند یا به انتها میرسد (فسخ، بطلان) و یا نیاز به حل و فصل پیدا میکند.( داوری- ارجاع به مقام قضائی)
توصیهها
– با برقراری تعادل و اعتماد متقابل، مسیر زندگی مشترک را به طور صحیح، مدیریت کنند.
– با الویتبندی توقعات براساس واقعیت، در دنیای واقعی به تامین نیازهای منطقی خود بپردازند. به عبارت بهتر با غربالگری انتظارات از همدیگر و کسب مهارتهای لازم برای رابطهای رضایت بخش تلاش کنند.
* وکیل پایه یک دادگستری