دوره جدید قوه قضائیه که از واپسین روزهای اسفند ۱۳۹۷ و با انتصاب آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی از سوی رهبر معظم انقلاب آغاز شد، تحول و مردمی شدن را در رأس کار خود قرار داد. یکی از اقدامات تحولی این بود که بر اساس سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری و بنا به تاکیدات آیت‌الله رئیسی در جهت اصلاح امور زندان و زندانیان گام‌های ارزنده‌ای برداشته شده است. کاهش جمعیت کیفری و کوچک‌سازی زندان به لحاظ میزبانی از مددجویان در بند و محکومان به حبس از جمله این اقدامات بود.
در واقع عفو محکومان مشمول و دارای شرایط لازم، به مناسبت اعیاد مذهبی و ملی، رویه‌ای است که طی سالهای گذشته نیز همواره مورد توجه قوه قضائیه و موافقت و عنایت رهبر معظم انقلاب بوده است.
عفو در قانون
بند ۱۱ اصل ۱۱۰ قانون اساسی یکی از بندهای مهم قانونی در کشور است که به عفو زندانیان و اختیارات رهبری اشاره می‌کند. طبق این بند از قانون اساسی، عفو یا تخفیف مجازات محکومین در حدود موازین اسلامی پس از پیشنهاد رئیس قوه قضائیه از جمله اختیارات رهبری محسوب می‌شود. متناسب با این بند از قانون هر ساله عفوهای موردی و مناسبتی با پیشنهاد رئیس قوه قضائیه و موافقت رهبری انجام می‌شود اما عفوهای سالی که گذشت تفاوتی با عفوهای قبل دارد. بر اساس همین بند در این سالها نیز بنا بر تاکیدات آیت‌الله رئیسی، رئیس دستگاه قضا، سیاست‌ها و اقدامات قوه قضائیه در زمینه بهبود شرایط زندان و زندان‌های کشور، ادامه یافته است.
ویژگی خاص عفو در دوران تحول
در ۲۴ ماه اخیر(دوران تحول) تاکنون ۱۵ دوره عفو اجرا شده است اما چندین دوره عفو اخیر زندانیان که با موافقت رهبری اجرا شد ویژگی‌های منحصر به فردی داشته است. از جمله اینکه تعداد عفوها و افرادی که هربار شامل آن می‌شوند در دوره اخیر افزایش یافته است. همچنین برخی زندانی‌ها مثل محکومین امنیتی که در دوره‌های قبل شامل عفو قرار نمی‌گرفتند در دوره تحول برای چندمین بار از این امتیاز بهره مند شده و اسامی آنها نیز در لیست زندانیان عفو شده قرار گرفته است. افزون بر موارد فوق محکومان امنیتی کمتر از ۵ سال هم مشمول عفوهای اخیر شدند و به جز این برخی دیگر از محکومان هم دیگر به زندان برنمی‌گردند.
عفوشدگان را می‌توان به دسته‌های مختلف امنیتی، فعالان سیاسی، فعالان دانشجویی، فعالان صنفی و معترضان خیابانی تقسیم کرد که اینبار یعنی در ابتدای سال ۱۴۰۰ عفو هواپیما ربایان نیز جالب توجه بود.
عفو منحصر به فرد در سال ۱۴۰۰
طی چند روز گذشته و به مناسبت ایام ولادت حضرت ولی عصر (عج) و روز جمهوری اسلامی نیز با موافقت رهبر انقلاب، هزار و هشتصد و چهل و نه نفر از محکومین محاکم عمومی و انقلاب، سازمان قضائی نیروهای مسلح و تعزیرات حکومتی مورد رافت اسلامی قرار گرفتند که اولین عفو انجام شده در سال ۱۴۰۰ محسوب می‌شود. در عفو اخیر نیز مانند چند عفو گذشته تعدادی از محکومین امنیتی که در خبرها تعداد آنها ۱۰۰ نفر قید شده جزو آزاد شدگان می‌باشند و نکته جالب توجه وجود تعدادی از محکومین حوادث تلخ آبان ۹۸ در این لیست ۱۰۰ نفره است.
همچنین ۳۰ نفر از محکومین امنیتی مناطق کُرد نشین در لیست اخیر قوه قضائیه به مناسبت نیمه شعبان قرار گرفتند که از سوی مقام معظم رهبری هم با عفو این افراد موافقت شد. این عفو به دنبال درخواست‌های علمای اهل سنت در ملاقات با رئیس قوه قضائیه بوده است که قوه قضائیه هم در عفو اخیر به مناسبت
نیمه شعبان ۳۰ نفر از این محکومین را معرفی و از سوی
مقام معظم رهبری مورد پذیریش قرار گرفت.
عفو هواپیما ربایان
از طرف دیگر در میان اخبار مربوط به عفو اخیر، یک خبر شاید بیش از سایر موضوعات به چشم فعالین رسانه‌ای آمد، آن هم خبر آزادی هواپیما ربایانی بود که ابراهیم حاتمی کیا فیلم ارتفاع پست را با اقتباس از اقدام آنها ساخته است.
این آزادی البته در شرایطی رقم خورد که این افراد که برخی از آنها به حبس ابد محکوم بودند، ۲۰ سال از دوران محکومیت خود را گذرانده‌اند تا افکار عمومی مطمئن شود نظام اسلامی در برابر جرایمی که امنیت عمومی شهروندانش را به خطر می‌اندازد مجازات‌های سنگینی را اعمال خواهد کرد. نکته مهم اما اینکه ابراهیم حاتمی کیا از یک سال و چند ماه پیش روند آزادی و عفو این افراد را به عنوان یک چهره سرشناس هنری و البته فردی که از جزئیات پرونده هم آگاه بوده از رئیس قوه قضائیه پیگیری می‌کرده و پیشنهاد اولیه این اقدام از سوی او به آیت الله رئیسی ارائه شده است.
به همین بهانه نگاهی خواهیم داشت به نگاه تحول خواهانه قوه قضائیه در برخورد با محکومان سیاسی و امنیتی که پیش‌تر از این نیز تکرار شده بود.
اولین عفو محکومان امنیتی
در ۲۳ آبان ۹۸، به مناسبت میلاد پیامبراعظم(ص) و امام جعفر صادق(ع)؛ رهبر انقلاب با پیشنهاد عفو و تخفیف مجازات ۳۵۵۲ نفر از محکومان موافقت کردند که در میان عفوشدگان، ۳۲ نفر از افرادی که دارای محکومیت امنیتی (ازجمله تعدادی از اهالی رسانه و دانشجویی) بودند مشمول این عفو تخفیف و تبدیل مجازات شدند.
۲۸ اسفند ۹۸ هم جمع زیادی از زندانیان مشمول عفو نوروزی از سوی مقام معظم رهبری شدند که جمع زیادی از محکومان امنیتی هم در میان عفوشدگان بودند. حدود ۱۰هزار نفر از زندانیان مشمول این عفو شدند که به گفته سخنگوی قوه قضائیه، بیش از نیمی از محکومان امنیتی نیز در چارچوب همین عفو از زندان آزاد شدند. تفاوت این عفو با عفوهای دوره‌های قبل این بود تمام کسانی که در این عفو مشمول عنایت رهبر معظم انقلاب قرار گرفتند، از زندان آزاد شدند و این در حالی بود که در عفوهای قبلی در برخی موارد تقلیل مجازات بود و فرد همچنان در زندان باقی می‌ماند.
با اولین عفو سال ۹۹ تعداد زیادی از زندانیان مشمول که پرونده آنها ابتدا در کمیسیون‌های مربوطه بررسی و کارشناسی شده بود، آزاد و تعداد کثیری هم مشمول تخفیف مجازات شدند.
اقدام بی‌سابقه در عفو
در درخواست این عفو، نکته قابل توجهی وجود داشت مبنی بر اینکه تاکنون بی‌سابقه بوده است و از جمله آن می‌توان به مشمول ضوابط عفو قرار گرفتن، محکومان جرایم امنیتی کمتر از پنج سال اشاره کرد.
نکته حائز اهمیت دیگر در عفو مذکور این بود که تعدادی از افرادی که مشمول بخشنامه اسفندماه ۹۹ رئیس قوه قضائیه (مرخصی کرونایی) شدند و به مرخصی رفتند نیز دیگر به زندان باز نگشتند.
البته این عفو همچون سایر عفوها محدودیت‌هایی نیز داشت و محکومان خطرناک، زندانیانی که آزادی آنها امنیت شهروندان را به مخاطره می‌اندازد، مجرمان حرفه‌ای و سابقه دار و کسانی که قبلا مورد عنایت قرار گرفتند، ولی تنبه حاصل نکردند و مجددا مرتکب جرم شدند، از این عفو بهره مند نشدند.
این تنها عفو گسترده سالی که گذشت، نبود و سه ماه بعد و در خرداد ماه سال ۹۹ و به مناسبت عید فطر رهبر معظم انقلاب اسلامی با عفو یا تخفیف مجازات ۳۷۲۱ نفر از محکومان محاکم عمومی و انقلاب، سازمان تعزیرات حکومتی و سازمان قضائی نیروهای مسلح موافقت کردند.
رئیس قوه قضائیه به مناسبت فرا رسیدن عید سعید فطر در نامه‌ای به رهبر انقلاب اسلامی پیشنهاد عفو یا تخفیف و تبدیل مجازات ۳۷۲۱ نفر از محکومان را که در کمیسیون مرکزی عفو و بخشودگی واجد شرایط لازم تشخیص داده شده‌اند، ارائه کرد که این پیشنهاد در راستای اجرای قانون مورد موافقت رهبری قرار گرفت. یکی از نکته‌های مهم این عفو، جمعی از محکومان امنیتی از جمله تعدادی از دانشجویان، برخی کارگران هفت تپه و چند نفر از بازداشت شدگان روز کارگر در لیست عفو قرار داشتند.
مرداد ماه امسال هم برای تعدادی از زندانیان ماه خوبی بود چرا که به‌مناسبت اعیاد سعید قربان و غدیر خم، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با عفو یا تخفیف و تبدیل مجازات دو هزار و یکصد و سی و پنج تن (۲۱۳۵) از محکومان محاکم عمومی و انقلاب، سازمان قضائی نیروهای مسلح و تعزیرات حکومتی موافقت کردند.
از این تعداد، ۲۱۸ نفر از محکومین سازمان تعزیرات حکومتی مشمول عفو یا تخفیف مجازات شده‌اند که با دستور رئیس سازمان تعزیراتی دستورات لازم برای این عفو ابلاغ و اجرا شد.
موج جدید عفو زندانیان
اما موج جدید عفو زندانیان که به نوبه خود خاص هم محسوب می‌شود همزمان با ولادت مبارک پیامبر اسلام (ص) بود که مرحله جدید عفو و آزادی محکومان عمومی و امنیتی آغاز شد.
قوه قضائیه با موافقت مقام معظم رهبری و در ادامه سیاست کلی حبس زدایی و خلوت کردن زندان‌های کشور در دوران تحول و به مناسبت میلاد پر برکت پیامبر عظیم الشان اسلام (ص) و امام جعفر صادق علیه السلام، عفو گسترده‌ای که شامل ۳۷۸۰ نفر از زندانیان و برخی محکومان امنیتی می‌شود را به مرحله اجرا گذاشته است. عفو و تخفیف مجازات ۳۷۸۰ نفر از محکومان موافقت فرمودند.
در این جمع، ۲۳۰۱ نفر از زندانیان آزاد شدند که در زمره آنها، ۱۵۷ محکوم امنیتی از محکومانی که اتهامات تبلیغ علیه نظام، اجتماع و تباتی، شرکت در اغتشاشات سالهای ۱۳۹۸، ۱۳۹۷، ۱۳۹۶ و سالهای قبل از آن داشتند، به عنوان یک اقدام ویژه مورد عفو قرار گرفتند و همچنین در این جمع به مناسبت هفته وحدت، ۱۶ نفر از اتباع کشورهای اسلامی مورد عفو مقام عظمای ولایت واقع شدند.
تحول در عفو محکومان
در واقع عفو محکومان مشمول و دارای شرایط لازم، به مناسبت اعیاد مذهبی و ملی، رویه‌ای است که طی سالهای گذشته همواره مورد توجه قوه قضائیه و موافقت و عنایت رهبر معظم انقلاب بوده است. اما این سیاست کلی در دوران تحول تفاوت‌هایی را به همراه داشت.
نکته قابل اهمیت این است که برخی از محکومین امنیتی نیز که عفو می‌شوند مدتی است با مرخصی بیرون از زندان هستند که به دلیل حسن رفتار مشمول عفو شده و دیگر به زندان باز نخواهند گشت.
هرچند که این اقدام با سکوت جامعه رسانه‌ای به ویژه رسانه‌های غربی که همواره در بازداشت یک زندانی امنیتی جنجال به پا می‌کنند مواجه بود اما در راستای قانون و اقدامی حقوق بشری بود که به اجرای سیاست کاهش جمعیت کیفری در چارچوب قانون کمک ویژه‌ای می‌کند.
لازم به ذکر است مبنا در تحول عفو و عفوهای پیشنهادی، کار کارشناسی، بررسی دقیق پرونده‌های قضائی، رصد اعمال و رفتار محکومان در دوران تحمل محکومیت در کمیسیون شهرستانی، استانی و مرکزی عفو قوه قضائیه، لحاظ نمودن تنبیه، ندامت، توبه و اصلاح مجرمان و عدالت در اجرای عفو در بین محکومان جرایم مختلف است که مورد نظر قرار می‌گیرد و پس از طی چندین مرحله بررسی در نهایت توسط رئیس قوه قضائیه به رهبری پیشنهاد داده می‌شود. البته با توجه به شیوع ویروس کرونا مرخصی‌ها و بعضاً عفو‌هایی هم برای زندانیان اجرا شد.
در گذشته همواره زندانیان سیاسی از لیست عفو مستثنی شده و اگر بنا بر شمول عفو بود به صورت موردی و بسیار محدود انجام می‌پذیرفت. علاوه بر سیاست عفو، موضوع رسیدگی مجدد درباره احکام صادره، تعلیق و تقلیل مجازات، جایگزینی حبس و… از دیگر راهکارهایی بود که در کنار موضوع عفو مورد توجه کافی از سوی دستگاه قضائی قرار گرفته است.
