«حامی عدالت» با یک نویسنده حقوقی گفتوگو کرده است
لیلا جعفری: «حقوق داوری در آراء دادرسان و داوران» به همت انتشارات شهبازی به بازار کتاب راه پیدا کرده است. این اثر حقوقی در دو جلد منتشر شده و در مجموع ۱۰۸۳ صفحه دارد. از خصوصیات چاپ دوم این اثر، قطع وزیری و شمارگان هزار نسخه و همچنین بهره‌گیری از جلد سخت گالینگور و جلد شومیز به شمار می‌رود. دو جلد این کتاب با جلد سخت، با قیمت پشت جلد ۲۷۰ هزار تومان فروخته می‌شود.
این اثر حقوقی، دیباچه‌ای از ربیعا اسکینی را داراست و به قلم محمدکاکاوند نوشته شده است. «عملکرد داور از برائت تا اشتغال»، «داور یاور قاضی»، «جرح داوران دیوان داوری دعاوی ایران ایالات متحده» از آثار دیگر کاکاوند، داور مستقل ایرانی محسوب می‌شود. معرفی اثر نام‌برده و نگاهی به چاپ کتب حقوقی در کشور و نگارش و تالیف این دسته از آثار مکتوب، بهانه‌ای برای گفت‌وگوی هفته‌نامه با این مولف و پژوهشگر دکتری حقوق بین‌الملل شد. با هم حاصل این گفتوگو را می‌خوانیم.
از زمانی که برای نگارش کتاب صرف کردید بفرمایید.
نگارش کتاب حدود دو سال زمان برد و شاید تعجب کنید که بگویم این اثر دو بار حروفچینی شد، ولی از آن‌جا که می‌خواستم اطلاعات ارائه شده در کتاب برای مخاطب کامل باشد هر دو بار هم ویرایش را به هم زدیم و از سر انجام دادیم. برای مصداق این گفته، نسخ قبلی کتاب موجود است که بیست و پنج بار نمونه و ماکت کتاب تهیه شد و هر بار اصلاح انجام می‌دادم و مطالب را به‌روز می‌کردم.
این دقت نظر را در کتاب‌های دیگر هم اعمال کرده‌اید؟
بله. برای نمونه چاپ دوم کتاب «عملکرد داور از برائت تا اشتغال» به فروش رفته و تمام شده است و برای چاپ سوم در حال ویرایش دوباره هستم. در این‌باره از یکی از دوستان متخصص و فاضلم درخواست کرده‌ام تا کتاب را مطالعه کنند و امیدوارم با توجه به توصیه‌های خوبی که خواهند داشت بتوانم ویرایش بهتری برای چاپ سوم کتاب داشته باشم. به امید خدا تا پاییز ویرایش سوم این کتاب به بازار خواهد آمد.
به طور معمول هر نویسنده‌ای نخستین اثرش را برای همیشه به خاطر دارد. نخستین باری که نوشته‌ای از شما در مطبوعات یا اثری مکتوب چاپ شد چه وقت بود؟
اولین بار که نوشته‌ای از من چاپ شد در سال ۱۳۸۳ و در کتاب ماه ادبیات و فلسفه بود. در آن شماره دو نوشته همزمان با هم از من منتشر شد.
دلیل انتخاب موضوع کتاب «حقوق داوری در آراء دادرسان و داوران» چه بود؟
دلیل آشنایی‌ام با موضوع این کتاب به سال ۱۳۷۳ برمی‌گردد که کارم را در نهاد ریاست‌جمهوری و دفتر خدمات بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران شروع کردم. یازده سال در آن نهاد و در بخش تحقیقات کار کردم که این فعالیت سبب شد که هم از لحاظ عملی و هم از لحاظ نظری در دل موضوع قرار بگیرم؛ آن هم در زمانی که هنوز بحث داوری رایج نبود و به ندرت کسی از آن اطلاع داشت.
افزون بر کار در دفتر خدمات بین‌المللی ریاست جمهوری، خدمت در هیئت داوری بورس فلزات تهران و خدمت در مرکز داوری اتاق ایران باعث شد که تا جای ممکن عمل و نظر با یکدیگر ترکیب شود و من بیشتر در این موضوع تفکر و پژوهش داشته باشم.
این را نیز اضافه کنم که قصد نداشتم کتاب بنویسم تا این‌که در سال ۱۳۹۳ به تشویق یکی از دوستانم یعنی جناب آقای محمد ناصح که هرگز لطف ایشان را فراموش نمی‌کنم، قانع شدم تا کتابی بنویسم. مقدمه آن کتاب مقدمه‌ای بر حقوق و رویه داوری بود که شهر دانش آن را منتشر کرد.
به این نکته اشاره کردید که مقوله داوری حتی در سال ۱۳۷۳ خیلی هم شناخته شده نبود، پس مقوله داوری از چه وقت در کشور شناخته شد؟
یادم هست در دانشگاه حقوق درسی به عنوان حقوق داوری نداشته‌ایم و تا جایی که به یاد دارم از سال ۱۳۸۰ به بعد این عنوان در برخی از دانشکده‌ها اضافه شد. به دلیل گرایشی که به این موضوع پیدا کرده بودم حتی رساله فوق‌لیسانس را نیز در موضوع مرتبط کار کردم که جرح داور بود.
درباره حقوق داوری کدام ادسته از کتاب‌ها برای شما مفیدتر بود؟ آثار مولفان خارجی و یا ایرانی؟
در حوزه حقوق داوری کتاب به زبان فارسی انگشت‌شمار است و ناچارم بگویم که برخی ازکتاب‌های دیگری که با این عنوان در بازار می‌بینیم سطحی است و بیشتر شرح قانون به شمار می‌رود و قابل مقایسه با آثار خارجی نیست. برای مثال آلن ردفرن و مارتین هانتر دو تن از نویسندگان سرشناس هستند که به زبان انگلیسی حقوق داوری تالیف کرده‌اند. اخیرا آقای گری‌بورن هم که داور هستند و هم چهره سرشناسی در این حوزه به شمار می‌روند، کتابی با عنوان حقوق داوری ارائه کرده‌اند که مفصل است. ایشان در این زمینه اثری سه جلدی که در مجموع چهار هزار صفحه است و همین‌طور کتابی مختصر با تعداد صفحات ۴۵۰ صفحه دارند. این دو عنوان کتاب که در مجموع چهار جلد است در قطع وزیری منتشر شده‌اند.
در تحیقات خود از مصاحبه نیز بهره برده‌اید؟
در تحقیقات مصاحبه نداشته‌ام چون روشم مصاحبه نبوده است ولی از عقاید علما و رویه قضایی و رویه داوری به شکل مراجعه به منابع مکتوب، اسناد، کتب، استفاده کرده‌ام.
به عنوان مولف و پروردگار اثر، آن‌چه در نگارش این کتاب مد نظرتان بوده است، چیست؟
کوشش کرده‌ام تا برای خواننده و مخاطب توضیح دهم که موضوع حقوق داوری چیست و بازیگران آن کیستند و چه بحث‌هایی در آن مطرح می‌شود و درواقع فایده داوری چیست. از آرای دادگاه‌های دادگستری و آرای داوران ایرانی در این کتاب استفاده کرده‌ام. چون در دسترس هستند. قاضی ایرانی، وکیل ایرانی دانشجوی حقوق ایرانی منابعی را می‌بیند که در دسترس اوست و بنای کار خودم را بر این منابع قرار دادم. به این معنی که تلاش کردم تا کتابی بنویسم ایرانی، نه این که مانند برخی از حقوق‌دانان محترم از کتاب‌های دیگر مطالب و محتوایی را ترجمه کنم و با پانویس ارجاعی دهم به کتاب منبع که ممکن است آن منبع برای همه هم در دسترس نباشد و هرگز مورد مطالعه قرار نگیرد. آرای دادگاه‌ها و آرای داوران را هم موضوعی نقل کرده‌ام و هم موضوعی آن‌ها را در کنار رعایت ادب، شجاعانه مورد نقد قرارداده‌ام.
بخشی از کتاب را به انتخاب خود برای آشنایی مخاطبان هفته‌نامه معرفی کنید.
اگر بخواهم بخشی از کتاب را معرفی کنم، می‌توانم از مقدمه کتاب یاد کنم که مقدمه‌ای تحلیلی دارد. نوشتن مقدمه تحلیلی را از استاد هدایت‌الله فلسفی آموختم که ایشان خیلی به گردن من حق دارند. مولف به طور معمول وقتی نگارش کتاب را تمام کرد و کار تمام شد برگشته و مقدمه‌ای می‌نویسد که درواقع بگوید در کتاب چه نوشته است! در مقدمه تحلیلی نویسنده می‌خواهد مخاطب را با خود به یک جایگاه بالاتر ببرد و از آن منظر، به او نشان دهد که کلیت محتوای کتاب چیست و چه می‌خواهد بگوید. بعد از مقدمه تحلیلی مسائل و موضوعات مرتب و منظم باز می‌شود تا مخاطب بتواند به طور مشروح ببیند که چه پیش رو دارد. مقدمه تحلیلی در کتاب «حقوق داوری در آرای دادرسان و داوران» در حدود ۵۳ صفحه است.
بنابراین شما به مقدمه اهمیت زیادی می‌دهید. در کتاب‌های دیگرتان چه‌طور؟ مقدمه مفصل است؟
بله. کتاب عملکرد داور از برائت تا اشتغال هم مقدمه تحلیلی دارد و در ابتدای آن آشنایی خودم با موضوع کتاب را برای خوانندگان توضیح داده‌ام. برای نمونه این مورد که در دانشکده حقوق در زمانی که دانشجو بودم و درس داوری نداشتیم اولین داور ایرانی که دیدم که بوده است!
چنان‌چه مخاطب محترم علاقه داشته باشد می‌تواند به آن مقدمه تحلیلی (عملکرد داور از اشتغال تا برائت) مراجعه کرده و آن‌جا این توضیح را مشاهده کند که مثلا وقتی به دانشکده حقوق وارد شدم و پس از آن به دفتر ریاست جمهوری رفتم، در طول بیست و پنج سال، مسائل و مشکلات تشکیل دهنده‌ی پرونده‌هایی که دیده‌ام چه بوده است. در یک صفحه اتفاقاتی که در این زمینه افتاده است و هر یک از آن اتفاقات می‌تواند برای خودش سوژه‌ی نوشتن کتابی دیگر باشد، را توضیح داده‌ام.
از کدام منابع بیشتر استفاده کرده‌اید؟
در نگارش کتاب به منابع فارسی و انگلیسی استناد کرده‌ام و در جاهایی که مباحث به دکترین مربوط می‌شود از منابع خارجی بیشتر استفاده کرده‌ام. اما آن جا که از رویه قضایی و رویه داوری استفاده و صحبت می‌کنم، آرای دادگاه‌های دادگستری ایران و آرای داوران ایران را مورد استناد قرار داده‌ام و از آن‌ها نام برده‌ام.
در تحقیق، توجه شما به آثار کدام مولفان بوده است؟
کتاب‌های خارجی مولفانی که پیش‌تر نام برده‌ام، آلن ردفر و مارتین هانتر برایم الهام‌بخش بوده و از آثارشان بهره برده‌ام. شخصا علاقه زیادی به نظرات و کتاب‌های این دو حقوقدان دارم و باری دیگر تاکید می‌کنم که خوشحالم که به عنوان یک ایرانی و یک حقوقدان ایرانی پای خود را گذاشته‌ام جای پای این دو. این کتاب در دنیای داوری تجاری بین‌المللی شهره عام و خاص است. تلاش کرده‌ام تا به قدر و اندازه خود برای دیگر حقوق‌دانان فارسی زبان این کتاب را تهیه کنم، بدون این‌که رنگ و بوی ترجمه داشته باشد. در منابع فارسی نیز دو جلد گزیده آرای مرکز، داوری اتاق ایران هم برایم مفید بود. این دو جلد کتاب نیز که خودم گردآوری‌شان را انجام داده‌ام در نگارش این اثر که درباره‌اش حرف می‌زنیم برایم مفید و موثر بود.
به عنوان مولف اثر «عملکرد داور از برائت تا اشتغال» این دو کتاب را در مقایسه با هم چگونه معرفی می‌کنید؟
«حقوق داوری در آرای دادرسان و داوران» کتابی است تحلیلی اما کتاب «عملکرد داور از برائت تا اشتغال» کتابی است عملگرایانه. در کتاب حقوق داوری در آرای دادرسان و داوران، می‌خواهم از این صحبت کنم که حقوق داوری چیست و بازیگران آن کیستند؟ از ابتدای جریان داوری چرا باید به عنوان داور، روش حل و فصلی داشته باشیم؟ داوری چه مزایایی دارد و چگونه می‌شود داوری کرد؟
اما در کتاب عملکرد داور از برائت تا اشتغال، کتاب را برای کسی نوشته‌ام که می‌داند داوری چیست و درواقع با حقوق داوری آشنایی دارد. کتاب ۳۵۰ توصیه دارد که توصیه‌های ریزی هم هستند و بی‌پرده بگویم که ثمره کارکردن با کارآموزانی است که در طول بیست و پنج سال داشته‌ام. درواقع توصیه‌هایی است که به این دوستان کرده‌ام و تجاربی که از آموزش و فعالیت در بخش‌های مختلف داشته‌ام. این ۳۵۰ توصیه شاید هر کدام چهار پنج خط باشد و یا کمی بیشتر. در ویرایش و چاپ سوم از ۳۵۰ توصیه گذشته‌ایم و به تعداد آن‌ها اضافه شده است.
مخاطب این اثر چه کسی است؟
مخاطب این کتاب عموم حقوق‌دانان ایرانی هستند. ایرانی به این دلیل که زبان کتاب فارسی است. قضات، داوران، وکلای دادگستری و دانشجویان حقوق علاقه‌مند به روش داوری می‌توانند به این کتاب مراجعه کنند.
نثر و شیوایی و روانی آن مقوله‌ای است که شاید در برخی کتب تخصصی مانند کتب حقوقی، کمتر مورد توجه مولف قرار بگیرد. شما در نوشتن اثر خود تا چه اندازه به این مقوله توجه داشته‌اید؟
تلاش کردم تا کتاب را ساده بنویسم. تصورم این است که حتی از این گفت‌وگویی که الان در حال انجامش هستیم کتاب نثری ساده‌تر دارد. بر خلاف برخی از نویسندگان حقوقی محترم که از اصطلاحات حقوقی سنگین استفاده می‌کنند، تلاش کرده‌ام تا به زبانی ساده محتوای علمی کتاب را ارائه کنم. گه‌گاه برای این که موضوع با درک بیشتری همراه باشد، ضرب‌المثلی به کار برده‌ام و یا یکی دو بیت شعری بسته به مورد نوشته‌ام. برای مثال این بیت حافظ را خیلی دوست دارم که: «درکف شیر نر خونخواره‌ای / غیر تسلیم و رضا کو چاره‌ای؟». این بیت را جایی به کار می‌برم که طرفین شخصی را به عنوان داور انتخاب کرده‌اند که متخصص نیست و با وجود نداشتن تخصص و دانایی، چنین مسئولیتی را عهده‌دار شده است. ببینید این بیت حافظ چه‌قدر با این موضوع هماهنگ است!
درباره نتایجی که از تحقیقات خود در رابطه با موضوع کتاب به دست آورده‌اید توضیح دهید و بفرمایید شرایط فعلی حقوقی کشور در این باره چگونه است؟
اگر بخواهم بگویم که در تحقیقات خودم به چه نتایجی دست پیدا کرده‌ام باز هم می‌توانم از مقدمه تحلیلی کتاب نام ببرم. وضع فعلی حقوقی کشور و آینده آن را در همان پنجاه و دو سه صفحه توضیح داده‌ام. بی‌پرده بگویم، دوستانی که این مقدمه را خوانده‌اند معتقد هستند که این مقدمه در این باره نگاه انتقادی دارد.
به عنوان مولفی که ناشر نیز هست، روند چاپ کتاب‌های حقوقی در کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
اگر بخواهم به طور کلی از روند چاپ کتاب در ایران صحبت کنم باید بگویم که گران بودن قیمت کاغذ که اکنون آمار دقیقی از قیمت آن ندارم، سنگین است و خواه ناخواه بر مخاطب کتاب نیز اثر خواهد گذاشت؛ زیرا سبد خانوار با گرانی کتاب جایی برای کتاب پیدا نخواهد کرد، ولی خوشبختانه درباره کتاب‌های تخصصی این شرایط شاید بهتر باشد چون حقوق‌دانانی که خواه به عنوان قاضی یا داور یا وکیل مشغول به فعالیت هستند، کتاب را تهیه می‌کنند و برای مطالعات خود مورد استفاده قرار می‌دهند. در این میان برای آن دسته از دانشجویان حقوق که درآمد خوبی ندارند فکر می‌کنم خرید این کتب کمی سخت باشد. در این باره شاید لازم باشد اختصاص بن دانشجویی و حمایت‌هایی از دست برای این عزیزان که نیاز مبرم به تهیه کتب حقوقی دارند، بیش از پیش صورت بگیرد.